Biografia Anny Jabłonowskiej

Anna Paulina z Sapiehów Jabłonowska urodziła się w 1728 roku. Jej ojcem był Kazimierz Karol Sapieha, najstarszy syn Aleksandra Pawła i Marianny margrabianki de Béthune, siostrzenicy królowej Marysieńki. Był on starostą onikszteńskim i wołpińskim, generałem artylerii litewskiej. Matką była Karolina z Radziwiłłów kanclerzanka litewska. Anna była ich najstarszą córką i miała dwóch braci Aleksandra i Michała oraz zmarłą w dzieciństwie siostrę Mariannę. Mając dziesięć lat niespodziewanie straciła ojca, a w dwa lata później matka zawarła powtórne małżeństwo z księciem Józefem Aleksandrem Jabłonowskim (późniejszym wojewodą nowogrodzkim), co w przyszłości było powodem wielu waśni rodzinnych. Spory prawne wywołała decyzja matki Anny o przekazaniu całego majątku swojego i swoich dzieci drugiemu mężowi. Bracia zmarłego ojca Michał i Józef Sapiehowie długo procesowali się w imieniu osieroconych dzieci o opiekę nad nimi i o majątek po generale. Według ugody(1) do której doszło po dwóch latach sporów wychowaniem braci Anny miał zająć się stryj Józef, a ona miała zostać z matką do zamążpójścia. Odebrano również matce część majątku: dobra sapieżyńskie – Kock, Siemiatycze i Wysokie oraz starostwo Pińskie nadane Aleksandrowi.

Tymczasem Anna Paulina „nabrała zamiłowania do nauki”(2) dzięki przebywaniu w otoczeniu pełnym „kultu dla nauki i wiedzy”(3). Tę atmosferę rodzinnego domu stworzył jej ojczym, twórca akademii im. Jabłonowskich w Lipsku(4). Częsta nieobecność rodziców spowodowała zaangażowanie Anny w sprawy gospodarcze, a także opiekę nad przyrodnimi siostrami Teofilą Strzyżysławą(5) i Anną Dobrogniewą(6).

Gdy przyszło do zaplanowania jej małżeństwa włączył się ponownie stryj Józef, ksiądz koadiutor wileński. Jego plany wydania osiemnastoletniej Anny za starostę przasnyskiego Błażeja Krasińskiego (1703-1751), lub cześnika litewskiego Michała Ogińskiego (1728 lub 1730 lub 1731 – 1800) nie powiodły się. Dopiero cztery lata później, prawdopodobnie z inicjatywy ojczyma, wyszła za mąż za jego stryjecznego brata księcia Jana Kajetana Jabłonowskiego (1699-1764). Nie jest znana dokładna data ślubu, zachował się jedynie dokument potwierdzający intercyzę ślubną z 24 października 1750 roku. Anna już jako księżna Jabłonowska wyjechała z mężem w kilkuletnią podróż po Europie, w czasie której była przedstawiana na królewskich dworach. Po powrocie do kraju księżna Anna zajęła się zarządzaniem dobrami, a małżonek dalej podróżował. Zmarł w Ostrogu 5 marca 1764 roku wcześniej zapisując cały swój źle zarządzany i zadłużony majątek Annie. Ona tymczasem zaangażowała się politycznie, biorąc aktywny udział w konfederacji barskiej, a po jej upadku poświęciła się zarządzaniu i reorganizowaniu życia poddanych.

W 1770 roku wyjechała w podróż po zachodniej Europie w towarzystwie kapitana Henryka Greybnera. Odwiedzili wówczas Francję, Włochy, Szwajcarię, Anglię, Holandię i Niemcy. Nie wiadomo czy zaplanowano tę wyprawę w celu zgromadzenia okazów do przyszłego Gabinetu, ale właśnie wtedy Księżna nawiązała kontakty z naturalistami – znawcami przyrody oraz zakupiła cenne kolekcje. Umieściła je w pałacu w Siemiatyczach, a rozmach z jakim tworzyła Gabinet, spowodował, że już wkrótce stał się znany w całej Europie. Odwiedzali Siemiatycze uczeni i koronowane głowy(7): w 1780 cesarz austriacki Józef II (hr. Falkenstein), 1782 następca tronu rosyjskiego wielki książę Paweł z żoną Dorotą Wirtemberską (hrabstwo du Nord) i oczywiście kilkukrotnie król Stanisław August Poniatowski, z którym łączyły ją zainteresowania naukowe i kolekcjonerskie.

Okazy przyrodnicze i zbiory etnograficzne do Siemiatycz trafiały przede wszystkim drogą morską przez Gdański. Jabłonowska korzystała pomocy Renaty Gralach, wnuczki Jakuba Kleina (1685-1759), znanego kolekcjonera i właściciela gabinetu przyrodniczego w Gdańsku(8).

Prócz wydatków związanych ze swoimi zainteresowaniami przyrodniczymi księżna Anna Jabłonowska wydawała olbrzymie sumy na inwestycje i utrzymanie swoich dóbr, cele polityczne, społeczne i humanitarne. Zły stan majątku powodował, że księżna zaciągała pożyczki, z których tzw. „holenderska” z 1794 roku doprowadziła do zajęcia przez bank dóbr księżnej, a sześćdziesięciosiedmioletnia już wówczas Księżna zamieszkała u Zamojskich w Klemensowie pod Zamościem. Zmarła 7 lutego 1800 roku w Ostrogu.

Jej spadkobiercami byli stryjeczni wnukowie męża Stanisław Paweł (1762-1822) i Maksymilian (1785-1846) Jabłonowscy. Sprzedali możliwy jeszcze do spieniężenia majątek, w tym Gabinet Historii Naturalnej. Cenne zbiory przyrodnicze zakupił car Aleksander I z przeznaczeniem do Muzeum Uniwersytetu Moskiewskiego. Ponieważ nie zachował się, a być może nigdy nie istniał, inwentarz Gabinetu Księżnej ponad dwa wieki zawartość jej kolekcji była tajemnicą.

Biogram na podstawie: I. Arabas, Podlaska kolekcja roślin księżnej Anny Jabłonowskiej, „Herbalism”, nr 1(5), 2019, s. 42–56

Przypisy

1. Ugoda spisana w Wilnie 3 grudnia 1741 roku, zatwierdzona wyrokiem trybunału mińskiego z dnia 15 grudnia 1741 roku. Por. J. Bergerówna, s. 8.
2. J. Bergerówna, s. 9.
3. J. Bergerówna, s. 9.
4. J. Bergerówna, s. 9.
5. Późniejszą księżną Józefową Sapieżyną, krajczynią litewską.
6. Po mężu Lanckorońską, kasztelanową kijowską.
7. Por. Także J. Maroszek, Goście siemiatyckiego Gabinetu Historii Naturalnej Anny księżnej Jabłonowskiej w latach 1782-1792, [w:] Księżna Anna z Sapiehów Jabłonowska (1728-1800). W 200. Rocznicę zgonu, pod redakcją: Adama Wołka i Zbigniewa J. Wójcika, s. 134-166.
8. część jego kolekcji stała się zawiązkiem Muzeum Gdańskiego. Reszta – bogata kolekcja skamieniałości z terenów Rzeczypospolitej i jedna z największych w Europie kolekcja bursztynów trafiła do Drezna, zakupiona przez Augusta II Mocnego, a następnie Augusta III oraz margrabiego brandenburskiego Culmbacha z Beyruth. Pozostałe w rękach rodziny, imponujące zbiory dzieł przyrodniczych zlicytował w 1772 r. jego wnuk Daniel Gralach.