Biografia Anny Jabłonowskiej

Anna Paulina z Sapiehów Jabłonowska urodziła się w 1728 roku. Jej ojcem był Kazimierz Karol Sapieha, najstarszy syn Aleksandra Pawła i Marianny margrabianki de Béthune, siostrzenicy królowej Marysieńki. Był on starostą onikszteńskim i wołpińskim, generałem artylerii litewskiej. Matką była Karolina z Radziwiłłów kanclerzanka litewska. Anna była ich najstarszą córką i miała dwóch braci Aleksandra i Michała oraz zmarłą w dzieciństwie siostrę Mariannę. Mając dziesięć lat niespodziewanie straciła ojca, a w dwa lata później matka zawarła powtórne małżeństwo z księciem Józefem Aleksandrem Jabłonowskim (późniejszym wojewodą nowogrodzkim), co w przyszłości było powodem wielu waśni rodzinnych. Spory prawne wywołała decyzja matki Anny o przekazaniu całego majątku swojego i swoich dzieci drugiemu mężowi. Bracia zmarłego ojca Michał i Józef Sapiehowie długo procesowali się w imieniu osieroconych dzieci o opiekę nad nimi i o majątek po generale. Według ugody(1) do której doszło po dwóch latach sporów wychowaniem braci Anny miał zająć się stryj Józef, a ona miała zostać z matką do zamążpójścia. Odebrano również matce część majątku: dobra sapieżyńskie – Kock, Siemiatycze i Wysokie oraz starostwo Pińskie nadane Aleksandrowi.
Tymczasem Anna Paulina „nabrała zamiłowania do nauki”(2) dzięki przebywaniu w otoczeniu pełnym „kultu dla nauki i wiedzy”(3). Tę atmosferę rodzinnego domu stworzył jej ojczym, twórca akademii im. Jabłonowskich w Lipsku(4). Częsta nieobecność rodziców spowodowała zaangażowanie Anny w sprawy gospodarcze, a także opiekę nad przyrodnimi siostrami Teofilą Strzyżysławą(5) i Anną Dobrogniewą(6).
Gdy przyszło do zaplanowania jej małżeństwa włączył się ponownie stryj Józef, ksiądz koadiutor wileński. Jego plany wydania osiemnastoletniej Anny za starostę przasnyskiego Błażeja Krasińskiego (1703-1751), lub cześnika litewskiego Michała Ogińskiego (1728 lub 1730 lub 1731 – 1800) nie powiodły się. Dopiero cztery lata później, prawdopodobnie z inicjatywy ojczyma, wyszła za mąż za jego stryjecznego brata księcia Jana Kajetana Jabłonowskiego (1699-1764). Nie jest znana dokładna data ślubu, zachował się jedynie dokument potwierdzający intercyzę ślubną z 24 października 1750 roku. Anna już jako księżna Jabłonowska wyjechała z mężem w kilkuletnią podróż po Europie, w czasie której była przedstawiana na królewskich dworach. Po powrocie do kraju księżna Anna zajęła się zarządzaniem dobrami, a małżonek dalej podróżował. Zmarł w Ostrogu 5 marca 1764 roku wcześniej zapisując cały swój źle zarządzany i zadłużony majątek Annie. Ona tymczasem zaangażowała się politycznie, biorąc aktywny udział w konfederacji barskiej, a po jej upadku poświęciła się zarządzaniu i reorganizowaniu życia poddanych.
W 1770 roku wyjechała w podróż po zachodniej Europie w towarzystwie kapitana Henryka Greybnera. Odwiedzili wówczas Francję, Włochy, Szwajcarię, Anglię, Holandię i Niemcy. Nie wiadomo czy zaplanowano tę wyprawę w celu zgromadzenia okazów do przyszłego Gabinetu, ale właśnie wtedy Księżna nawiązała kontakty z naturalistami – znawcami przyrody oraz zakupiła cenne kolekcje. Umieściła je w pałacu w Siemiatyczach, a rozmach z jakim tworzyła Gabinet, spowodował, że już wkrótce stał się znany w całej Europie. Odwiedzali Siemiatycze uczeni i koronowane głowy(7): w 1780 cesarz austriacki Józef II (hr. Falkenstein), 1782 następca tronu rosyjskiego wielki książę Paweł z żoną Dorotą Wirtemberską (hrabstwo du Nord) i oczywiście kilkukrotnie król Stanisław August Poniatowski, z którym łączyły ją zainteresowania naukowe i kolekcjonerskie.
Okazy przyrodnicze i zbiory etnograficzne do Siemiatycz trafiały przede wszystkim drogą morską przez Gdański. Jabłonowska korzystała pomocy Renaty Gralach, wnuczki Jakuba Kleina (1685-1759), znanego kolekcjonera i właściciela gabinetu przyrodniczego w Gdańsku(8).
Prócz wydatków związanych ze swoimi zainteresowaniami przyrodniczymi księżna Anna Jabłonowska wydawała olbrzymie sumy na inwestycje i utrzymanie swoich dóbr, cele polityczne, społeczne i humanitarne. Zły stan majątku powodował, że księżna zaciągała pożyczki, z których tzw. „holenderska” z 1794 roku doprowadziła do zajęcia przez bank dóbr księżnej, a sześćdziesięciosiedmioletnia już wówczas Księżna zamieszkała u Zamojskich w Klemensowie pod Zamościem. Zmarła 7 lutego 1800 roku w Ostrogu.
Jej spadkobiercami byli stryjeczni wnukowie męża Stanisław Paweł (1762-1822) i Maksymilian (1785-1846) Jabłonowscy. Sprzedali możliwy jeszcze do spieniężenia majątek, w tym Gabinet Historii Naturalnej. Cenne zbiory przyrodnicze zakupił car Aleksander I z przeznaczeniem do Muzeum Uniwersytetu Moskiewskiego. Ponieważ nie zachował się, a być może nigdy nie istniał, inwentarz Gabinetu Księżnej ponad dwa wieki zawartość jej kolekcji była tajemnicą.
Biogram na podstawie: I. Arabas, Podlaska kolekcja roślin księżnej Anny Jabłonowskiej, „Herbalism”, nr 1(5), 2019, s. 42–56
Przypisy
- Ugoda spisana w Wilnie 3 grudnia 1741 roku, zatwierdzona wyrokiem trybunału mińskiego z dnia 15 grudnia 1741 roku. Por. J. Bergerówna, s. 8.
- J. Bergerówna, s. 9.
- J. Bergerówna, s. 9.
- J. Bergerówna, s. 9.
- Późniejszą księżną Józefową Sapieżyną, krajczynią litewską.
- Po mężu Lanckorońską, kasztelanową kijowską.
- Por. Także J. Maroszek, Goście siemiatyckiego Gabinetu Historii Naturalnej Anny księżnej Jabłonowskiej w latach 1782-1792, [w:] Księżna Anna z Sapiehów Jabłonowska (1728-1800). W 200. Rocznicę zgonu, pod redakcją: Adama Wołka i Zbigniewa J. Wójcika, s. 134-166.
- część jego kolekcji stała się zawiązkiem Muzeum Gdańskiego. Reszta – bogata kolekcja skamieniałości z terenów Rzeczypospolitej i jedna z największych w Europie kolekcja bursztynów trafiła do Drezna, zakupiona przez Augusta II Mocnego, a następnie Augusta III oraz margrabiego brandenburskiego Culmbacha z Beyruth. Pozostałe w rękach rodziny, imponujące zbiory dzieł przyrodniczych zlicytował w 1772 r. jego wnuk Daniel Gralach.